Welkom in het lab....

Vind je het FNV WerktijdenLab een goed plan? Wordt dan sponsor van het Lab! Als tegenprestatie krijg je een nieuwsbrief over de voortgang en exclusieve toegang tot de testomgeving van het Lab. Hoe meer sponsors hoe groter de kans op dat het Lab daadwerkelijk van start gaat. Stuur een mail naar arbeidstijden@gmail.com met de tekst "Ik steun het Lab"

Stand per 10 december: 15 steunbetuigingen.

Een korte presentatie van het FNV WerktijdenLab kun je hier downloaden

Kader- en OR-leden, vakbondsbestuurders en (nieuwe) leden van de vakbeweging krijgen in hun dagelijkse praktijk steeds vaker te maken met vraagstukken over de vormgeving van werktijden en roosters. Hoe bedenken we werktijden die veilig en gezond zijn en de vitaliteit van werknemers bevorderen?

De antwoorden worden steeds complexer. Er moet rekening gehouden worden met vergrijzing en ontgroening. De werktijden moeten levensfasebewust en flexibel zijn. En werknemers willen meer zeggenschap krijgen over de indeling van hun werktijden.

Het beschikken over adequate kennis, expertise en procesvaardigheden wordt voor vakbondsleden en - bestuurders steeds urgenter. Het werktijdenlab voorziet in deze behoefte. Men kan er antwoord op vragen vinden, business cases en instrumenten om de eigen praktijk in kaart te brengen (eventueel samen met anderen). En het is mogelijk om te trainen op proces en inhoud bij de vormgeving van werktijden. Het Lab ontsluit kennis over de vormgeving van werktijden op een manier die  praktische rooster- en werktijdencompetenties van deelnemers versterkt.

Ter illustratie hebben de bedenkers een demoversie ontwikkeld waarin zichtbaar wordt hoe het Lab zou kunnen werken.  Het werktijdenlab bevat een "wolk" van inleidingen, filmpjes, verdiepende artikelen, PowerPoints, en leeropdrachten. Als deelnemer kun je vragen stellen aan deze wolk van informatie. Door middel van een slim algoritme selecteert het werktijdenlab de relevante onderdelen en zet een leerprogramma voor je klaar.  In een ruwe demo hebben we het leerprogramma klaar gezet voor de vragen "Wat is roosterergonomie?" en "Hoe kun je een drieploegendienst verbeteren"

Het betreft een demo op een platform met een beperkte functionaliteit en we hebben er slechts een paar uur ontwikkelingstijd ingestoken. Wat je terug kan vinden onder de link is dus meer een illustratie van de werking van het werktijdenlab.

Deze demo richt zich op roosterergonomie en drieploegendienst. Hieronder zijn de verschillende lessen en onderdelen samengevat. Door te klikken kom je bij het onderdeel terecht. Elke pagina heeft onderaan een homeknop om weer terug te komen op deze beginpagina

NAVIGATIE:

Les 1: De theorie.
1.1 De biologische klok (klik)
1.2 De gevolgen van de verstoring van de biologische klok (klik)
1.3 Specifieke problemen; Slapen (klik)
1.4 Specifieke problemen: Maag- en darmklachten (klik)

Les 2: De oplossingen.
2.1 Wat kun je eraan doen (klik)
2.2 Roosterergonomie om het rooster te verbeteren (klik)

Les 3: De Opdracht.
3.1 Zwaarte van de verschillende roosterkenmerken (klik)
3.2 Leeropdrachten roosterkenmerken schatten en toepassen op een drie ploegendienst (klik)

Les 4: Casebeschrijving
4.1 Hoe kun je een drie ploegendienst verbeteren? (klik)

Biologische klok

Het menselijk lichaam is ingesteld op activiteit tijdens de dag en rust tijdens de nacht. Deze ritmiek is goed te zien in allerlei lichamelijke processen in het lichaam.

Een aantal voorbeelden:

-       Je hartslag, temperatuur en bloeddruk zakken tijdens de nacht.

-       Spijsvertering staat op een laag pitje

-       Diverse hormonen lopen mee in een normaal dag/ nacht ritme

Ploegendienst verstoren dit ritme drastisch. Als het lichaam in een ruststand staat dan moet de ploegendienstwerker aan de slag. Het gevolg is dat diverse lichamelijke processen uit de pas gaan lopen met het normale biologische ritme. Er treedt desynchonisatie op.

Gevolgen verstoring biologische klok

Ploegendienst veroorzaakt desynchonisatie van de biologische klok.
Dit heeft twee ingrijpende gevolgen:

-      Accuut, de alertheid tijdens de nachtdienst neemt af. Daardoor onstaan serieuze veligheidsrisico’s

-    Op termijn sterke gezondheidsrisico’s. Ploegendienstwerkers lopen een hoger risico op hart en vaatziekten, overgewicht, slaapklachten en kanker.

Specifieke Problemen: Slapen

Er wordt al tientallen jaren gekeken naar de gezondheidsver-storende effecten van ploegendienstarbeid. Met name over slaapstoornissen, maagdarmaandoeningen en hart- en vaatziek-ten als gevolg van ploegendienst, is de afgelopen jaren veel gepubliceerd.

Slaapproblemen: ‘Shift Work Sleep Disorder’

Onregelmatige werktijden – met name ploegendienstarbeid – leiden tot een chronische ontkoppeling van het natuurlijke slaap- en waakritme en het feitelijke leefritme. Deze verstoring van het dag- en nachtritme door steeds wisselende activiteits-patronen kan leiden tot slaap- en waakproblemen en andere slaapstoornissen

Aan ploegendienst gerelateerde slaapproblemen komen in de medische en onderzoeksliteratuur voor onder de term ‘Shift Work Sleep Disorder’, SWSD. Hetis één van de drie subtypes van slaapstoornissen, die verband houden met de verstoring van het circadiane ritme. Het heeft als zodanig een aparte diagnose.

De biologische klok wordt gereguleerd door de externe licht/donker cyclus en is bij mensen gericht op een patroon van activiteit tijdens de dag en rust tijdens de nacht.

De biologische klok is zo rigide dat er bij medewerkers in ploegendienst hoogstens sprake is van een gedeeltelijke aanpassing aan dit veranderende ritme  en er een tekort aan slaap (’slaapschuld’) ontstaat van één a twee uur per dag . De opgebouwde slaapschuld kan door extra rust of slaap worden ‘ingelost’ om tot herstel te komen. Een belangrijke manier voor ploegenwerkers om hier mee om te gaan is het doen van dutjes.

Als gevolg van continu roterende diensten is er sprake van een blijvende verstoring van het slaap- en waakritme wat leidt tot gezondheidsklachten. Voor alle verschillende ploegendienst-systemen zijn deze negatieve effecten waarneembaar

Met name de nachtdienst en de ochtenddienst veroorzaken de meeste verstoorde slaap. SWSD wordt in verband gebracht met verhoogde risico’s op ongelukken, maagdarmklachten, depressie, overgewicht en diabetes type 2 . Uit onderzoek blijkt dat 14,1 procent van de nachtwerkers en 8,1 procent van de ploegenwerkers leiden aan Shift Work Sleep Disorder ]. Andere factoren die een rol spelen bij een verhoogde kans op SWSD zijn sekse (vrouwen hebben een verhoogd risico), leeftijd en het aantal jaren dat gewerkt is in de nacht- of ploegendienst . Een gevolg is dat onder ploegenwerkers een verhoogd gebruik van slaapmiddelen wordt waargenomen . Na het stoppen met ploegendienstarbeid blijven medewerkers de klachten passend bij SWSD vaak houden.

Concluderend: Nacht- en ploegendienstarbeid werkt verstorend op slaapduur en –kwaliteit.

Specfieke Problemen: Maag en Darm klachten

Maag-darm klachten

Een onregelmatig eetpatroon als gevolg van onregelmatig werk leidt tot verstoring van de op elkaar afgestemde biologische ritmen van lichamelijke activiteit. Dit fenomeen wordt ‘interne desynchronisatie’ genoemd. Het wordt gezien als belangrijkste oorzaak van ploegendienst gerelateerde aan-doeningen zoals maagdarmklachten .

Een review van Costa uit 1996  leverde in 16 van de 24 onderzochte studies aanwijzingen voor een verhoogde kans op een maagzweer bij arbeiders in ploegendienst. Ook klachten zoals opgeblazen gevoel, rommelende darmen, steken in de zij en constipatie treden op bij werknemers die in nachtdienst werken.

Shiftwork Metabolic Syndrome (SMS)

Sinds tien jaar weten we dat onze biologische ritmen niet vanuit

één centrale klok in de hersenen (de biologische klok) wor den gereguleerd, maar dat onze vitale organen ook klokcellen bevatten, zogenaamde ‘bijklokken’, die in contact staan met de ‘hoofdklok’ en zo een complex systeem vormen.

In een normaal dag-nachtpatroon zijn deze hoofd- en bijklokken goed op elkaar afgestemd. Deze toestand wordt ook wel aangeduid met ‘interne synchronisatie’. Karl-Anne Stokkan c.s. ontdekten in 2001 dat bijvoorbeeld de lever klokcellen bevat. Deze cellen worden niet geactiveerd door licht, zoals bij de biologische ‘hoofdklok’ het geval is, maar door het tijdstip van de voedselinname. Je kunt zeggen dat een ‘normaal’ eetpatroon van drie maaltijden per etmaal (’s ochtends ontbijt, ‘s middags lunch en ‘s avonds diner) bijdraagt aan de interne synchronisatie van onze biologische ritmen].

Een onregelmatig eetpatroon kan leiden tot wat in de onderzoeksliteratuur ‘Shiftwork Metabolic Syndrome’ (SMS) wordt genoemd.

Dit syndroom leidt via overgewicht tot diabetes type 2. De oorzaken van SMS zijn: (1) het spijsverteringsstelsel is onder invloed van de biologische klok ‘s nachts nauwelijks in staat om voedsel goed te verteren en (2) ongezonde voeding tijdens nachtdiensten (snacks). In de nachtelijke uren maakt het

lichaam veel minder insuline aan. Dit brengt met zich mee dat bij voedselinname de glucosehuishouding verstoord raakt, met als gevolg een verhoging van de bloedsuikerspiegel (hyperglycemie). Op termijn verhoogt dit het risico op diabetes type 2, vanwege toenemende resistentie tegen lichaamseigen insuline. Recent onderzoek van Donga c.s. [59] toont aan dat insulineresistentie al ontstaat na één nacht met te weinig slaap.

De relatie tussen verminderde vetvertering ‘s nachts en een hoger cholesterolniveau is onderzocht door Van Amelsvoort . Een studie van Karlsson uit 2001 laat zien dat er een relatie bestaat tussen overgewicht en ploegendienstarbeid. Waterhouse c.s tonen aan dat 53 procent van ploegen-werkers kampt met overgewicht, tegenover 36 procent van de dagwerkers. Bacquer c.s. [62] geven aan, dat SMS na 6 jaar ploegendienstarbeid kan optreden. Op termijn kan dit leiden tot diabetes, overgewicht en hart- en vaatziekten.

Concluderend: wisselende eetpatronen als gevolg van onregel-matige werktijden hebben op termijn serieuze consequenties voor de gezondheid.

Wat kun je eraan doen?

Toolbox: de BRIL

Om de gesignaleerde risico’s van onregelmatig werk concreet en praktisch te benaderen, heeft Shift - Platform Onregelmatig Werk een toolbox ontwikkeld: de BRIL.

De BRIL bestaat uit vier elementen:

Element	Omschrijving
Bijkomen	Voldoende ontspanning is belangrijk voor herstel van het lichaam, waarbij genoeg slaap relevant is.
Roosteren	Een optimaal rooster beperkt verstoring van het bioritme en draagt bij aan de veiligheid en gezondheid voor het werken in ploegendienst
Indelen	Om negatieve effecten van onregelmatig werk te voorkomen is een goede personeelsbezetting gewenst.
Leefstijl	Een gezonde en op onregelmatig werken afgestemde leefstijl is belangrijk om gezondheids- en veiligheidsrisico’s tegen te gaan. Hierbij zijn voeding en bewegen de belangrijkste focus punten.

Met de BRIL zijn organisaties in staat om de gesignaleerde veiligheids- en gezondheidsrisico’s rondom onregelmatig werk gericht aan te pakken. De BRIL biedt - als toolbox voor zowel werkgevers als werknemers - 
tips en concrete handvatten om blijvend te zorgen voor vitaliteit en productiviteit. De borging van de BRIL ligt primair bij de afdeling HR, gezien haar bevoegdheid rondom werving, personeelsbeleid en arbeidsomstandigheden. 

In les 2.2 werken we de "R" van de bril verder uit. Het bestaat uit een beschrijving van de verschillende roosterergonomische regels die deskundigen gebruiken bij de vormgeving van roosters.

De "R" van Roostergonomie

Op basis van veel onderzoek zijn een aantal ergonomische kenmerken van roosters benoemd en voorzien van een normering. roosterergonomische kenmerken kunnen gebruikt worden om roosters te verbeteren. In onderstaande tabel zijn de adviezen bij elkaar gevoegd.

De beschrijvingen zijn summier. Een aantal onderdelen zijn dan ook nader toegelicht in een apart artikel.

Roosterkenmerk
Aantal dienstsoorten: Een ploegendienst kent vaak meerdere soorten diensten, elk met eigen begin- en eindtijden. Hoe meer verschillende soorten diensten er in het rooster zitten, hoe minder overzichtelijk het is. Het advies is dan ook het aantal verschillende dienstsoorten zo veel mogelijk te beperken.
Dagdiensten: Onder dagdiensten verstaan we diensten tussen 7:30 en 19:00. Deze diensten worden in het algemeen als minst belastend ervaren. Het advies is dan ook om zaken die in dagdienst kunnen gebeuren in dagdienst te doen en niet in een vroege, late, of nachtdienst.
Vroege diensten: Onder vroege diensten verstaan we diensten die voor 7:30 beginnen. Hoe vroeger de dienst begint, hoe meer belasting de dienst met zich mee brengt. Advies is om bij voorkeur niet voor 7:00 te beginnen.
Late diensten: Onder late diensten verstaan we diensten die na 19:00 eindigen. Een enkele late dienst kan gunstig zijn voor de combinatie werk-privé, maar bij meer late diensten slaat dit meestal om in een nadeel. Advies is om de eindtijd zo te kiezen dat er nog enige sociale tijd over is voordat het bedtijd is.
Nachtdiensten: Onder nachtdiensten verstaan we diensten waarin meer dan 1 uur tussen 22:00 en 6:00 wordt gewerkt. Vanuit gezondheidsoptiek is de nachtdienst het meest belastend. Advies is daarom het aandeel nachtdiensten in het rooster zo klein mogelijk te houden.
Flexibele dienst: Een flexibele dienst is een dienst waarvan bij de start van het rooster nog niet vaststaat op welke dag of op welk tijdstip er gewerkt moet gaan worden. Dat kan bijvoorbeeld een terugkomdag zijn of een reservedienst. Flexibele diensten kunnen handig zijn om bepaalde beheersvragen of onvoorziene omstandigheden bij de toepassing van het rooster op te vangen. Maar flexibele diensten geven ook onzekerheid aan de medewerker. Daarom is het advies de inzet van die diensten zo veel mogelijk te beperken en waar ze voorkomen duidelijke afspraken te maken over de inzet, waarbij met name de mededelingstermijn een aandachtspunt is.
Weekenddienst: Werken in het weekend is vooral bezwaarlijk vanuit sociale optiek. Veel mensen vinden een heel vrij weekend belangrijk, terwijl anderen genoeg hebben aan een vrije zaterdag of zondag. Advies is om de spreiding van de vrije weekenddagen zo goed mogelijk af te stemmen op de wensen van de medewerkers in het rooster.
Dienstduur: (voor nadere toelichting klik hier) De lengte van een werkdag is normaliter tussen de 7 en 9 uur. Langere diensten leiden tot een hogere belasting, zeker als het er meer achter elkaar zijn. Kortere diensten kunnen aantrekkelijk zijn in de combinatie werk-privé, maar moeten ook niet te kort worden. Advies is om de inzet van langere diensten zo veel mogelijk te voorkomen, vooral in de nachtdienst.
Roostertype: Qua roostertype onderscheiden we discontinue, semicontinue en volcontinue roosters. Bij volcontinu werkt men op alle dagen en uren van de week. Semicontinu is wel alle uren van de dag, maar niet alle dagen van de week. En discontinue is wanneer men niet alle uren van de dag wordt ingezet. Alle dagen van de week werken is vooral van sociaal oogpunt belastend, terwijl inzet ‘s nachts dat ook nog ongezond maakt. Een discontinue rooster zonder nachtarbeid is dus te adviseren boven een semi- of volcontinu rooster.
Roostercyclus: Een ploegendienst kent een cyclus van een aantal weken. Na afloop van de cyclus herhaalt het rooster zich op dezelfde manier. Hoe korter de cyclus, hoe makkelijker het is om je leven er op in te richten. Een kortere cyclus heeft dus de voorkeur boven een langere cyclus.
Gemiddelde arbeidstijd: De gemiddelde wekelijkse arbeidstijd die uit een rooster voortvloeit moet passen bij de belasting van het rooster. Zwaar lichamelijk werk of veel nachtarbeid vraagt dus om een lagere arbeidstijd dan licht administratief werk of uitsluitend dagdienst. Bij een bedrijfstijd vanaf 80 uur -> 38 uur Bij een bedrijfstijd van 120 uur per week -> 36 uur Bij een bedrijfstijd van 121-144 uur -> 34,8 uur. Bij een bedrijfstijd van 145-168 uur -> 33,6 uur
Flexibele arbeidstijd: Van een flexibele arbeidstijd is sprake indien de gemiddelde arbeidstijd niet constant is, bijvoorbeeld vanwege seizoensinvloeden of pieken en dalen in het werk. Advies is om dergelijke variaties in arbeidstijd zo voorspelbaar mogelijk vorm te geven en de variatie binnen de plus 10% en min 10% van de gemiddelde arbeidstijd te houden.
Reekslengte: De reekslengte geeft aan hoeveel diensten er achter elkaar gewerkt wordt voordat sprake is van een of meer vrije dagen. Een reeks van allemaal gelijke diensten is in het algemeen belastender dan een reeks waarin van dienstsoort gewisseld wordt. Binnen een reeks is het echter ook aan te bevelen gelijke diensten zoveel mogelijk bloksgewijs te plannen. Advies is om bij verschillende diensten in een reeks de reeks te beperken tot 4 tot 6 diensten. Een reeks van één dienstsoort kan het best niet langer zijn dan 4 diensten, bij voorkeur iets korter. Een aaneengesloten reeks van nachtdiensten is bij voorkeur niet langer dan 2 of 3 nachtdiensten achter elkaar.
Rotatiesnelheid:(voor nadere toelichting klik hier) De rotatiesnelheid geeft aan hoe snel er van dienstsoort wordt gewisseld. Een snelle rotatie voorkomt dat negatieve effecten van een dienstsoort zich kunnen gaan opstapelen. Het advies is daarom een dienstsoort in blokjes van 2 tot 4 diensten in te roosteren (bij nachtdiensten 2 of 3).
Regelmaat: De regelmaat gaat over de opbouw van het rooster. Hoe zijn de werkdagen en vrije dagen gespreid en in welke ritmes worden de verschillende dienstsoorten doorlopen? Een evenredige verspreiding van werkdagen en vrije dagen en terugkerende ritmes leveren de minste belasting op. Advies is om vooral voldoende hersteltijd te plannen na zware dienstreeksen.
Rotatierichting: (voor nadere toelichting klik hier) De rotatierichting gaat over de volgorde waarin vroege, dag-, late en nachtdiensten elkaar afwisselen. Een voorwaartse rotatie (V→D→L→N) heeft daarbij de voorkeur boen een achterwaartse rotatie (N→L→D→V). Voorwaarts roteren is vooral belangrijk bij dienstwisselingen in een reeks aaneengesloten diensten. Voorwaarts roteren van de ene dienstreeks naar de volgende is minder belangrijk als er tussen de reeksen veel vrije tijd zit.
Vrije tijd: Vrije tijd is niet alleen een dag zonder dienst, maar ook een vrije ochtend of een vrije avond. De vrije tijd moet de medewerker de mogelijkheid bieden werk en privé te combineren. Advies is om in het rooster wekelijks te zorgen voor voldoende vrije avonden en vrije dagen.